Τα «Διαπύλια Τέλη» (1847–1948), η στάση «Φόρος» και τα πρώτα «Διόδια» (1842)

[ Σταθμός είσπραξης των «Διαπύλιων Τελών» - Φωτογραφία από την είσοδο των Γερμανών ]


 
Α. Διαπύλια Τέλη ( Δημοτικοί φόροι )

Τι ήταν  τα «διαπύλια τέλη».

Το έτος 1847, με το Νόμο 68/1847 «Περί δημοτικών φόρων» καθιερώθηκαν, τα περίφημα «διαπύλια τέλη». Μια μορφή έμμεσης φορολογίας, η  οποία επιβάλλονταν από τις δημοτικές αρχές στα προϊόντα που εισάγονταν στην περιοχή τους από άλλες περιοχές της επικράτειας. Δημοτικοί εισπράκτορες ήταν στημένοι στις εισόδους των πόλεων και εισέπρατταν φόρο στα εισερχόμενα υποζύγια τα οποία μετέφεραν εμπορεύματα.  Κάθε δήμος τότε, φρόντιζε να «ενοικιάζει» τους φόρους των προϊόντων σε εισπράκτορες που συνήθως ήταν προσκείμενοι στην εκάστοτε δημοτική αρχή.
 

( ΦΕΚ A 36 - 31.12.1847)

Γενικότερα « …ως διαπύλια τέλη νοούνται οι φόροι και τα τέλη, τα οποία εισπράττονται υπό των Δήμων και Κοινοτήτων, του Κράτους, των Λιμενικών Ταμείων, Ταμείων Αγροφυλακής, Οδοποιίας και άλλων πολυαρίθμων και πολυωνύμων οργανισμών, παρουσιάζεται πάντοτε ως νέον και επίκαιρον θέμα, καίτοι είναι παλαιόν. Αι κατά το παρελθόν καταβληθείσαι προσπάθειαι (Τρικούπη 1887 και 1894, Βενιζέλου 1914 και 1920) προς ρύθμισιν ενός τόσον θεμελιώδους διά τη εθνικήν οικονομίαν ζητήματος εναυάγησαν, διότι η υποκατάστασις  των εσόδων, άτινα ήντλουν οι Δήμοι και αι Κοινότητες εκ των διαπυλίων τελών δι’ άλλων φόρων, ενεφάνιζε δυσχερείας ». ⁽¹⁾

Από πού πήραν την ονομασία

«..  Ήταν η εποχή που η νέα Ελλάδα αναζητούσε την ταυτότητά της στον σύγχρονο κόσμο. Η αρχαιολατρεία γνώριζε τις σημαντικότερες στιγμές της. Στην εκπαίδευση, στα τοπωνύμια, στη διοίκηση και την αυτοδιοίκηση, στην πολεοδομία και την αρχιτεκτονική, στην υγεία και το εμπόριο, παντού υπήρχε κάποιο προγονικό πρότυπο. Μέχρι που ζήλεψαν και τον «φόρο της πύλης» που κατέβαλλαν στο δημόσιο ταμείο των αρχαίων Αθηνών οι συγγενείς και οι κληρονόμοι των αποβιωσάντων, προκειμένου να έχουν το δικαίωμα εκφοράς του νεκρού από την πύλη της πόλης!» ⁽²⁾

Παράδειγμα επιβαρύνσεων

« Αναλυτικώς η επιβάρυνσις της τομάτας έχει ως εξής:
α) Εις τον τόπον της παραγωγής (Βραχάτι – Κορινθίας).
1) Φόρος υπέρ Αγροφυλακής μέχρι 2% επί της αξίας δραχ. 12.000 (τιμή τομάτας 400 κατ’ οκάν Χ1500 οκάδ.= 600.000 δραχμάς ).
2) Λιμενικός φόρος υπέρ λιμενικού Ταμείου Βραχατίου 19.200 δραχ.,
3) Στρεμματικός φόρος δημοσίου δραχ. 250.
β) Εις τον τόπον καταναλώσεως (Αθήναι).
1) Δημοτικός φόρος Δήμου Αθηναίων 57.750 δραχ.
2) Λιμενικός φόρος συνεισπραττόμενος μετά του δημοτικού και ανερχόμενος εις τα 50% δραχ. 28.800.
3) Φόρος υπέρ Αγροφυλακής  συνεισπραττόμενος μετά του δημοτικού (4%) 2.300 δραχ.

Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι μία οκά τομάτας ήτις παράγεται εις Βραχάτι Κορινθίας, δηλαδή 90 χιλιόμετρα μακράν της Πρωτευούσης, επιβαρύνεται με 80 δραχ. κατ’ οκάν ήτοι 20% επιβάρυνσις επί της τιμής εις τον τόπον της παραγωγής. Ανάλογος είναι η επιβάρυνσις και των λοιπών γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων σταφύλια, πατάτες, λαχανικά, σύκα, κρέας, τυρί, κλπ. τα οποία αποτελούν βασικήν τροφήν διά τας λαϊκάς τάξεις » (1).


Οι αντιδράσεις

« Όπως ήταν φυσικό, η επιβολή του φόρου αυτού προκαλούσε αντιδράσεις, γιατί έπληττε καίρια το εσωτερικό εμπόριο. Μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις οι εισπράκτορες βιαιοπραγούσαν σε βάρος αγροτών, οι οποίοι προσπαθούσαν να «φοροδιαφύγουν». …..Ο  δημοτικός αυτός φόρος έπληττε το εσωτερικό εμπόριο, αποτελούσε μέσο πλουτισμού των ενοικιαστών του και παράλληλα συντελούσε στην αύξηση της τιμής των αγροτικών προϊόντων, δεδομένου ότι μετακυλιόταν στους καταναλωτές. Γι’ αυτό έγιναν κατά καιρούς κινητοποιήσεις επαγγελματικών τάξεων. Για παράδειγμα οι οινοπαντοπώλες της Αθήνας την 6η Δεκεμβρίου 1898 πραγματοποίησαν συλλαλητήριο στην πλατεία Μητροπόλεως, για να διαμαρτυρηθούν «κατά των διαπυλίων τελών, κατά της πιέσεως την οποία υφίσταντο υπό των ενοικιαστών του φόρου και εναντίον της παρανόμου εισπράξεως φόρων από εμπορεύματα προερχόμενα εκ των δήμων Φυλής, Κρωπίας (= Κορωπίου) και Αχαρνών» (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 7ης Δεκεμβρίου 1898). Ανάλογο συλλαλητήριο έκαναν τα μέλη διάφορων συντεχνιών στο Πεδίο του Άρεως τη 2α Φεβρουαρίου 1900. Οι διαδηλωτές επέδωσαν στο προεδρείο της Βουλής ψήφισμα, με το οποίο ζητούσαν την υποβολή νομοσχεδίου «περί καταργήσεως του τυραννικού θεσμού των διαπυλίων» (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 3ης Φεβρουαρίου 1900).
Παράλληλα ο τύπος της εποχής τόνιζε την αποστροφή του κόσμου για το δημοτικό αυτό φόρο και κυρίως για τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι εισπράκτορές του, οι οποίοι δεν δίσταζαν να βυθίζουν τα χέρια τους στα καλάθια με τα χόρτα λ.χ.  μήπως βρουν κρυμμένες μέσα σ’ αυτά ντομάτες ή πατάτες ή άλλα αγροτικά προϊόντα, για να τα φορολογήσουν. ….Το κράτος συναινούσε στη διατήρηση των «διαπυλίων τελών», γιατί αδυνατούσε να χρηματοδοτήσει τους δήμους. …Παρά τις καθολικές αντιδράσεις, τα «διαπύλια τέλη» καλά κρατούσαν.
Με τους νόμους 641/1915, 1837/1920 (και οι δύο ψηφίστηκαν από τις κυβερνήσεις του Ε. Βενιζέλου) και 6429/1934 (ψηφίστηκε επί κυβερνήσεως Π. Τσαλδάρη) κατοχυρωνόταν η δυνατότητα των δήμων να επιβάλουν αυτό τον αναχρονιστικό και δυσβάστακτο φόρο (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 7ης Σεπτεμβρίου 1948)». ⁽³⁾
« Είναι γεγονός αναμφισβήτητον, ότι μία εκ των κυριωτέρων αιτιών, η οποία εδημιούργησε το ζήτημα της μεταφοράς των επαρχιακών βιομηχανικών συγκροτημάτων εις το κέντρον ήτο η φορολογία των διαπυλίων τελών. Και πράγματι, η θέσις των επαρχιακών επιχειρήσεων είναι μειονεκτική έναντι των επιχειρήσεων της Πρωτευούσης, διότι τα υπ’ αυτών παραγόμενα προϊόντα εξαγόμενα προς κατανάλωσιν εις τας λοιπάς περιφερείας της χώρας, υποβάλλονται εις πολλαπλή φορολογίαν, υπολογιζομένην επί της αξίας, τόσον υπό των Δήμων και Κοινοτήτων, των Λιμενικών Ταμείων, των Ταμείων Αγροφυλακής, όσον και υπό πολυωνύμων άλλων οργανισμών. Αποτέλεσμα δε τούτου είναι η μείωσις της συναγωνιστικής αυτών ικανότητος έναντι των επιχειρήσεων της περιφερείας των Αθηνών » . ⁽¹⁾


Η κατάργηση.

Οι συνθήκες για την κατάργηση της επαχθούς αυτής φορολογίας ωρίμασαν το 1948. Στη συνεδρίαση της 9ης Δεκεμβρίου το υπουργικό συμβούλιο άκουσε την εισήγηση του τότε υπουργού Οικονομικών Χέλμη και ενέκρινε τον Αναγκαστικό Νόμο 843/1948 «περί καταργήσεως των διαπυλίων τελών». ( 3) .

 

( Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ », 5/12/1948 )


Β. Η στάση «Φόρος»

Οι εισπράκτορες [ για την είσπραξη των « διαπύλιων τελών» ] εγκαθίσταντο σε πρόχειρες παράγκες (ή σε λιθόκτιστα κτίσματα) στις εισόδους και στις εξόδους του δήμου και φορολογούσαν τους παραγωγούς που μετέφεραν με τα υποζύγια και τα κάρα τους προϊόντα για πώληση. Τα σημεία αυτά ονομάζονταν «Φόροι», τοπωνύμια που διατηρούνται ακόμη και σήμερα σε ορισμένες περιοχές (λ. χ. στη Νέα Ερυθραία) ⁽³⁾ .

Επίσης στάση «Φόρος», υπάρχει σε : Παλαιό Φάληρο, Άγιο Δημήτριο, κ.λπ )


Ο ερειπωμένος παλαιός σταθμός διοδίων στη Ν. Ερυθραία, ο αποκαλούμενος «φόρος»,  διασώζεται στην παλιά οδό Τατοΐου κοντά στη γέφυρα Βαρυμπόμπης. Φωτό: Χρ. Βασιλόπουλος ( Πηγή : Μηχανή του Χρόνου )

 

Ο αποκαλούμενος «Φόρος» θεωρείται το παλαιότερο οικοδομικό κτίσμα του καλλικρατικού Δήμου της Κηφισιάς. Είναι μια λιθόκτιστη και επιμελημένη κατασκευή με τζάκι, δίρριχτη σαμαρωτή κεραμοσκεπή που έχει καταρρεύσει μετά από πυρκαγιά. Φωτό: Χρ. Βασιλόπουλος ( Πηγή : Μηχανή του Χρόνου )


 
Ο παλαιος σταθμός διοδίων στο Καστρί βρίσκεται εντός ιδιωτικού οικοπέδου, 500 μέτρα από το σπίτι των Παπανδρέου. Η ιστορική έρευνα του Νίκου Καραφωτίου επισημαίνει ότι στη γέφυρα Βαρυμπόμπης και στο Καστρί λειτουργούσαν σταθμοί διοδίων συνεχώς για 97 έτη, από το 1853 επί Βασιλέως Όθωνος μέχρι το 1949!   ( Πηγή :  εφημερίδα Αμαρυσία )




Φυσικά «Φόροι» υπήρχαν σε όλες τις Πόλεις της Ελλάδος

«Στα Γιάννενα, οι αναφορές κάνουν λόγο για ύπαρξη έξι «Φόρων»: στα Ζευγάρια, στην οδό Βηλαρά, στη Συνάντηση, στη Σκάλα, στον Ακραίο και στο Βελισσάριο. Από αυτούς, σήμερα διασώζεται μόνο των Ζευγαριών ».
(Πηγή : «Ο «Φόρος» αποκαλύπτεται» - Συντάκτης: Βαρβάρα Αγγελή )



 


« Στην πόλη του Βόλου ήταν τρία τα σημεία είσπραξης: Άναυρος (ανατολικά), Ιωλκού (βόρεια), Κραυσίδωνας(δυτικά).  Ως τα σήμερα σώζεται το τοπωνύμιο «Φόρος» εκεί όπου τότε υπήρχε το φυλάκιο του εισπράκτορα».
( Πηγή :  «Τα διαπύλια»)



(Άναυρος- Φόρος)



Γ. Τα πρώτα Διόδια στην Οδό Πειραιώς (1842)


 

[Η κατασκευή της Οδού Πειραιώς στα 1835 εις την θέσιν Παράγκες του Μοσχάτου. Εις το πρώτον επίπεδον σκαπανείς του Μηχανικού (βαυαρικός στρατός). Αριστερά οι Αξιωματικοί Επιβλέψεως του Έργου. Εις το βάθος ο καταυλισμός των και κάμινοι οπτήσεως πλίνθων και κεραμιδιών. (Koellenberger).  Βιβλιογραφικαί Αναφοραί: Κώστας Η. Μπίρης, ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, 1969.  ( Πηγή : Ελληνική Εργοτεχνική Ιστορία «ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ-ΟΔΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ (1836) -  ΠΛΗΡΗΣ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΟΔΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΙΧΝΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΔΟΥ ΜΑΚΡΩΝ ΤΕΙΧΩΝ ΑΘΗΝΩΝ» ] .

Στο διάταγμα : «Περί διοδίων επί της εξ’ Αθηνών εις Πειραιά οδού», ( ΕτΚ αρ. 15- 6/7/1842 ), ορίζονταν μεταξύ άλλων τα εξής :
« ….. Τα διόδια ταύτα προσδιορίζονται εις πέντε λεπτά εφ’ εκάστου ζώου. …. υποβαλλόμενα εις την πληρωμήν των διοδίων ζώα είναι οι χρήσιμοι εις ιππασίαν ίπποι, τα υποζύγια και παν είδος φορτηγού ζώου μεταβαίνοντος από Αθηνών εις Πειραιά ή από Πειραιώς εις Αθήνας… »





Με τον νόμο 269/1858 »Περί οδοποιίας» ( ΕτΚ αρ. 5 - 17/1/1858 ) καθιερώνονται επιπλέον και τέλη διοδίων με σκοπό τη χρηματοδότηση επισκευών και συντήρησης των δημοσίων οδών. Οι τιμές των διοδίων είχαν ως εξής :





Πηγές
(1) «ΤΑ ΔΙΑΠΥΛΙΑ ΤΕΛΗ» ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΤΡΙΜΗ, ΔΙΕΥΘΥΝΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. ΑΘΗΝΑΙ 1947.
(2) Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς : Άρθρο, « Tα «διόδια των φόρων» στις εισόδους πόλεων. Οι αντιδράσεις από το χαράτσι που έριξαν τον Χαρίλαο Τρικούπη!»
(3) «Χρονοντούλαπο»